Μελετώντας τη δημοσιογραφία των εκβιασμών στα ΜΜΕ

Η πρόσφατη υπόθεση με τους δημοσιογράφους που ασκούσαν εκβιασμό για να αποσπάσουν υπέρογκα χρηματικά πόσα μάλλον δεν έλαβε τη διάσταση που της αναλογούσε καθώς χάθηκε μέσα σε κοινοβουλευτικές αντεγκλήσεις για το ποιο κόμμα θα χρεωθεί τον υπόδικο εκδότη. Ωστόσο, όπως φαίνεται και από το δημοσίευμα «Μελετώντας τη δημοσιογραφία των εκβιασμών» που αναδημοσιεύουμε παρακάτω από την ιστοσελίδα ephemeron.eu, υπάρχει μία πληθώρα «ενημερωτικών» μέσων που με όπλο τους τις ψευδείς ειδήσεις, τη διαρροή «απόρρητων» πληροφοριών και τον άκρατο ακροδεξιό κιτρινισμό έχουν δημιουργήσει μια μεγάλη δεξαμενή παραπληροφόρησης. 

Πριν από λίγες εβδομάδες η σύλληψη ενός εκδότη και δύο δημοσιογράφων ανέδειξε πάλι ένα γνωστό ζήτημα που ταλανίζει εδώ και χρόνια την ελληνική δημοσιογραφία: τη λογική των εκβιασμών και της εκδούλευσης. Σε αυτό το κείμενο θα επιχειρήσω μια ιστορική προσέγγιση του φαινομένου και θα εφαρμόσω τη μέθοδο ανάλυσης δικτύων για την αναδειξη του πλέγματος σχέσεων που το χαρακτηρίζει.

Οι Παναγιώτης Μαυρίκος, Τάκης Μουσάς και Χρήστος Φράγκου συνελήφθησαν για απόπειρα εκβιασμού σε βάρος της Αμαλίας Κάτζου υπεύθυνης του γραφείου Τύπου της ΕΥΔΑΠ. Προφανώς και οι κατηγορούμενοι διαθέτουν το τεκμήριο της αθωότητας. Όμως τα έγγραφα με τις τηλεφωνικές παρακολουθήσεις που διέρρευσαν στον τύπο περιγράφουν ένα γνώριμο σενάριο: ο δημοσιογράφος φαίνεται να εκβιάζει την υπεύθυνη Τύπου ούτως ώστε η εταιρεία στην οποία εργάζεται να του δώσει χρήματα, καθώς και σε μια σειρά συνεργάτες του, ως αντάλλαγμα “προστασίας”.

Η “προστασία” αυτή παίρνει δύο μορφές: από τη μία ο φερόμενος ως εκβιαστής και οι συνεργάτες του υπόσχονται να μην επιτεθούν στην ίδια την εκβιαζόμενη, στον διευθύνοντα σύμβουλο της ΕΥΔΑΠ όπου αυτή εργάζεται αλλά και στην κυβέρνηση, μέσω του υπουργού Επικρατείας Νίκου Παππά. Ο φερόμενος ως εκβιαστής υπόσχεται επίσης θετική κάλυψη για τους παραπάνω και προστασία έναντι σε τυχόν αρνητικά δημοσιεύματα τρίτων.

Βέβαια, όπως δείχνει ο Λευτέρης Χαραλαμπόπουλος στο εκτενές άρθρο του στο Unfollow, οι επαγγελματικές σχέσεις μεταξύ των φερόμενων εκβιαστών και της εκβιαζόμενης είναι παλιές. Ο Χαραλαμπόπουλος υποστηρίζει ότι η ατυχής εξέλιξη τους εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο αναδιάρθρωσης των σχέσεων ΜΜΕ και εξουσίας στην εποχή διακυβέρνησης Σύριζα.

Χωρίς να γνωρίζω κατά πόσο αυτός ο ισχυρισμός έχει βάση, ούτε βέβαια να προδικάσω την δικαστική έκβαση της συγκεκριμένης υπόθεσης, μπορώ να παρατηρήσω δύο ενδιαφέροντα στοιχεία τα οποία αναδεικνύει : από τη μία την ιστορική συνέχεια μεθόδων, πρακτικών αλλά και προσώπων που ταλανίζουν τη δημοσιογραφία στην Ελλάδα εδώ και δεκαετίες· από την άλλη το γεγονός ότι πλέον κεντρικό ρόλο στο σύστημα της δημοσιογραφίας των εκβιασμών και των εκδουλεύσεων παίζει το διαδίκτυο.

Η δημοσιογραφία των εκβιασμών δεν είναι νέο φαινόμενο ούτε εμφανίζεται αποκλειστικά στην Ελλάδα. Ήδη από το 19ο αιώνα η απόσπαση χρημάτων μέσω απειλών για δημοσιοποίηση ευαίσθητων πληροφοριών αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων του τύπου. Για παράδειγμα ένας από τους πιο γνωστούς δημοσιογράφους στις ΗΠΑ, ο James Gordon Bennett (1795–1872), ιδρυτής της εφημερίδας New York Herald η οποία γνωρίσε μεγάλη επιτυχία, δεν δίσταζε να εκβιάσει εμπλεκόμενους σε σκάνδαλα έναντι χρηματων.

Στη Μεγάλη Βρετανία μορφές της αριστοκρατία όπως ο δούκας του Cumberland κι ο δούκας του York αγόρασαν κατ’επανάληψη τη σιωπή εκβιαστών δημοσιογράφων και συγγραφέων σχετικά με τις σεξουαλικές τους συνήθειες. Το σκάνδαλο των ταμπλοϊντ του 2011 έδειξε ότι τέτοιες πρακτικές δεν έπαψαν ποτέ στα αγγλικά ΜΜΕ.

Στη Γαλλία, στα τέλη του 19ου αιώνα, οι εκδουλεύσεις δημοσιογράφων σε τραπεζίτες και χρηματιστές, μεταξύ των οποίων εκβιασμοί και συμβόλαια δημόσιας διαπόμπευσης, σημάδεψαν την εποχή του “αργυρώνητου Τύπου” (presse vénale) την οποία περιγράφει ο Ζολά στο μυθιστόρημα Το Χρήμα. Η περίπτωση του δημοσιογράφου Eric Laurent ο οποίος αποπειράθηκε πρόσφατα να εκβιάσει τον βασιλιά του Μαρόκου δείχνει ότι και στη Γαλλία αυτά τα φαινόμενα συνεχίζονται.

Εκεί όμως που η δημοσιογραφία των εκβιασμών ανθίζει στις μέρες μας είναι σε χώρες του Νότου οι οποίες χαρακτηρίζονται από ξαφνικό πλουτισμό των ελίτ και υψηλά ποσοστά διαφθοράς όπως η Κίνα, η Ινδία και η Νιγηρία. Η Ελλάδα μάλλον μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με αυτές.

Η ιδιαιτερότητα της ελληνική περίπτωσης έγκειται στο γεγονός ότι ενώ στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες η πλειοψηφία των εκβιαστών της δημοσιογραφίας κινούνται στο περιθώριο του μηντιακού συστήματος, στην Ελλάδα αποτελούν πρωταγωνιστές της δημόσιας ζωής και άμεσους συνομιλητές της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας. Πράγματι, η λεγόμενη διαπλοκή είναι μια μορφή εκπλεπτυσμένου εκβιασμού. Από αυτή την άποψη το παράδειγμα του ΔΟΛ είναι χαρακτηριστικό και κυρίως διαχρονικό.

Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Ψαρράς στη Εφημερίδα των Συντακτών, είναι εκπληκτική η ομοιότητα της συμπεριφοράς του Σταύρου Ψυχάρη προς τον Αλέξη Τσίπρα με εκείνη του Χρήστου Λαμπράκη προς τον Ανδρέα Παπανδρέου την πρώτη περίοδο της «Αλλαγής». Όπως ο Ψυχάρης φέρεται έτοιμος να ανταλλάξει την εύνοια του συγκροτήματος προς την κυβέρνηση Σύριζα-Ανελ με οικονομικά προνόμια, έτσι κι ο Λαμπράκης διαπραγματεύονταν με τον Παπανδρέου ευνοϊκές ρυθμίσεις για τα δάνεια του το 1982.

Όμως σε άλλες περιπτώσεις η συνδιαλλαγή είναι πιο άμεση. Για παράδειγμα μια γνωστή περίπτωση εκδότη-εκβιαστή είναι αυτή του Γρηγόρη Μιχαλόπουλου (1938-2013), διευθυντή της ακροδεξιάς εφημερίδας «Ελεύθερη Ώρα». Ο Μιχαλόπουλος είναι από τους ελάχιστους δημοσιογράφους που καταδικάστηκε και έκανε φυλακή για εκβιασμό, μάλλον γιατί τα θύματα του ήταν πανίσχυροι επιχειρηματίες όπως ο Λάτσης κι ο Αγγελόπουλος.

Άλλοι γνωστοί εκδότες και δημοσιογράφοι που έχουν κατηγορηθεί για απόπειρες συνδιαλλαγής απευθείας με την πολιτική και οικονομική εξουσία είναι ο Θέμος Αναστασιάδης, για το DVD της υπόθεσης Ζαχόπουλου, ο Γιώργος Κουρής, ο Γιώργος Καρατζαφέρης καθώς και διάφοροι συνεργάτες τους.

Οι μηντιάρχες “πρώτης γραμμής” ενδιαφέρονταν κυρίως για δημόσια κονδύλια (κατασκευές, εξοπλισμοί, υπηρεσίες, διαφήμιση) και τραπεζικές “διευκολύνσεις”. Τα ποσά ήταν μεγάλα και οι απειλές διακριτικά καλυπτόμενες πίσω από το πέπλο της πολιτικής κριτικής. Τα τελευταία χρόνια όμως η φύση της οικονομικής συνδιαλλαγής μεταξύ ΜΜΕ και εξουσίας έχει αλλάξει.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 μια νέα γενιά δημοσιογράφων-εκβιαστών φαίνεται να κάνει την εμφάνιση της, προσαρμόζοντας το “μοντέλο Μιχαλόπουλου”. της απευθείας εκμαίευσης χρημάτων, στην εποχή του διαδικτύου, της ιδιωτικής τηλεόρασης και του χρηματιστηρίου.

Πρώτο γνωστό κρούσμα ήταν η σύλληψη του φερόμενου ως διαχειριστή του μπλογκ press-gr Ανδρέα Καψαμπέλη, δημοσιογράφου στον «Κόσμο του Επενδυτή» και σταθερού καλεσμένου του Γιάννη Παπαγιάννη (καταδικασμένου επίσης για συκοφαντική δυσφήμηση) στο  Extra Channel ιδιοκτησίας τότε Γιώργου Κουρή. Η αύξηση της επιρροής του press-gr συνοδεύτηκε από χρησιμοποίηση του, ως μέσο εκβιασμού και αντεκδίκησης μεταξύ πολιτικών, δημοσιογράφων, εκδοτών, επιχειρηματιών και συμπαρομαρτούντων, χωρίς απαραίτητα αυτό να γίνεται εν γνώση ολόκληρης της ομάδας που το έτρεχε.

Πάνω στο λαϊκίστικο και μισαλλόδοξο μοντέλο του press-gr στηρίχθηκε και η τεράστια επιτυχία του tromaktiko, διαχειριστής του οποίου ήταν ο δολοφονηθείς δημοσιογράφος του Πρώτου Θέματος Σωκράτης Γκιόλιας.

Σαφώς και καθ’όλη της δεκαετία του 2000 οι κρατικές διαφημιστικές δαπάνες υπήρξαν το βασικό μέσο στήριξης εκδοτών και δημοσιογράφων φίλα προσκείμενων προς τις κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ και ΝΔ. Έτσι εφημερίδες με ελάχιστη κυκλοφορία βρέθηκαν να κερδίζουν εκατομμύρια από διαφημιστικά πακέτα ΔΕΚΟ, υπουργείων και ελεγχόμενων από το κράτος τραπεζών (βλέπε παραδείγματα Τράγκα, Κύρτσου κλπ.). 

Όμως η επιτυχία του press-gr και του tromaktiko ανέδειξε τα πλεονεκτήματα του διαδικτύου για τους επίδοξους ταγούς της λούμπεν δημοσιογραφίας: χαμηλό κόστος, ευελιξία, ανωνυμία και ευκολία δικαιολόγησης χρηματικών ποσών μέσω διαφημιστικών δαπανών και άλλων ηλεκτρονικών υπηρεσιών χωρίς τη δυνατότητα ελέγχου και διασταύρωσης με στοιχεία επισκεψιμότητας.

Έτσι εξηγείται ότι στις διαρροές των τηλεφωνικών παρακολουθήσεων για την τελευταία υπόθεση, ο Μουσάς φέρεται να ασκεί το ρόλο του ενδιάμεσου όχι μόνο προς όφελος του εκδότη Παναγιώτη Μαυρίκου (με τις στενές σχέσεις με όλο το φάσμα της ακροδεξιάς από τη ΝΔ μέχρι τη Χρυσή Αυγή), αλλά κι ένα πλήθος ιστότοπων που φαίνονται να λειτουργούν με το ίδιο μοντέλο πιέσεων ούτως ώστε να εξασφαλίσουν διαφημιστικά κονδύλια από την ΕΥΔΑΠ.

Για να εξακριβώσω κατά πόσο αυτό το πλέγμα πολιτικών συγγενειών, επαγγελματικών σχέσεων και οικονομικών συνδιαλλαγών αποτυπώνεται διαδικτυακά έκανα μια απλή άσκηση χαρτογράφησης. Χρησιμοποίησα τη μέθοδο ανάλυσης δικτύων με την οποία είχα χαρτογραφήσει την ακροδεξιά μπλογκοσφαίρα το 2013.

Ως αρχικό δείγμα χρησιμοποίησα τους 11 ιστότοπους που αναφέρει η αστυνομική έκθεση τις 23ης Φεβρουαρίου ως υποδoχείς των χρημάτων που φέρεται να ζητούσε ο Μουσάς απο την υπεύθυνη τύπου της ΕΥΔΑΠ. Οι ιστότοποι είναι οι εξής:

http://24-wres.gr
http://akropolinews.gr
http://ireporterworld.com
http://kourdistoportocali.com
http://lykavitos.gr
http://moneytimes.gr
http://press.com.gr
http://www.epikairotitanews.gr
http://www.greek-news.biz
http://www.i-reporter.gr
http://www.sofokleous10.gr

Οι διευθύνσεις των ιστότοπων χρησιμοποιήθηκαν ως starting points (seeds) από το λογισμικό Issuecrawler. Το λογισμικό διεξήγε crawling με τη μέθοδο snowball (Crawls seeds and retains URLs with at least one link from seeds). Με αυτό τον τρόπο ανακτήθηκαν 3.653 ιστότοποι και οι συνδέσεις μεταξύ τους. Στη συνέχεια αυτά τα δεδομένα αναλύθηκαν με το λογισμικό οπτικοποίησης δικτύων Gephiχρησιμοποιώντας τον αλγόριθμο Open Ord. Το αποτέλεσμα είναι ο παρακάτω χάρτης ο οποίος αναπαριστά το δίκτυο διασυνδέσεων των ιστότοπων του δείγματος.

Ο χάρτης αντικατοπτρίζει τη δομή των συνδέσμων ανάμεσα στους ιστότοπους του δείγματος. Οι κουκκίδες αντιστοιχούν σε ιστότοπους και οι γραμμές στους συνδέσμους που υπάρχουν μεταξύ τους. Η τοπολογία του γράφου είναι αποτέλεσμα των σχέσεων μεταξύ των ιστότοπων. Με άλλα λόγια αυτοί που βρίσκονται στο κέντρο του χάρτη έχουν σημαντική επιρροή στην κοινότητα, σε αντίθεση με αυτούς που βρίσκονται στην περιφέρεια. Το μέγεθος των κουκκίδων (από το μικρότερο στο μεγαλύτερο) και το χρώμα τους (από το κίτρινο στο κόκκινο) εξαρτάται από το μέγεθος του betweeness centrality του κάθε ιστότοπου. Ο δείκτης αυτός εκφράζει τον βαθμό κατά τον οποίο ένας ιστότοπος κατέχει στρατηγική θέση μέσα στο δίκτυο.

Όπως μας έχει διδάξει η έρευνα οι σύνδεσμοι μεταξύ ιστότοπων αποτυπώνουν μια σχέση μεταξύ τους, η οποία μπορεί να είναι διαφορετικής φύσης. Για παράδειγμα στο χάρτη υπάρχουν διαφημιστικοί ιστότοποι, κάτι που αποτυπώνει εμπορικές σχέσεις με κάποιους άλλους του δείγματος.Η παρουσία λοιπόν ενός ιστότοπου στο χάρτη δεν αποτελεί απόδειξη συμμετοχής σε ένα σύστημα εκβιαστών. Αν όμως συνοδεύεται από άλλους είδους γνωστές σχέσεις μεταξύ πχ. δύο εκδοτών τότε ενα σύνολο συνδέσμων παίρνει άλλο νόημα.

Αυτό που εντυπωσιάζει από τη πρώτη στιγμή όταν δει κάποιος το χάρτη είναι η κεντρική θέση του ιστότοπου lykavitos.gr ο οποίος, κατά τον Μουσά, ανήκει στο Γιώργο Τσιρογιάννη, συνεργάτη του Γιώργου Κουρή στην Αυριανή ο οποίος έχει καταδικασθεί επίσης για συκοφαντική δυσφήμιση. Η σχέση Τσιρογιάννη-Κουρή επιβεβαιώνεται κι από το πλήθος συνδέσμων που συνδέουν το lykavitos.gr με το kontranews και kontrachannel.

Το lykavitos.gr συνδέεται επίσης με τέσσερις ιστότοπους του Ν.Κ. Μedia Group το οποίο ανήκει στον Νίκο Καραμανλή (Παρασκήνιο, Η Καρφίτσα, Το Χρήμα και verysorry.gr) και οι οποίοι έχουν κεντρική θέση μέσα στο γράφο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πάνος Καμμένος είχε κατηγορήσει δημόσια τον Ν. Καραμανλή για εκβιασμό τον Σεπτέμβρη του 2014 κι ο τελευταίος απάντησε με μήνυση.

Ένα άλλο κοινό στοιχείο των εκδοτικών επιχειρήσεων Πίκουλακαι Καραμανλήεκτός από τις συνδέσεις τους με το lykavitos.gr είναι οι κακές εργασιακές σχέσεις που επικρατούν στα ΜΜΕ ιδιοκτησίας τους με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι να διεκδικούν μάταια δεδουλευμένα. Τέλος κεντρική θέση στο χάρτη κατέχει και το Kourdistoportocali.com του Βασίλη Μπόνιου το οποίο επίσης αναφέρεται από τον Μουσά.

Δύο τελευταία αξιοσημείωτα στοιχεία είναι ότι μεταξύ των υπόλοιπων ιστότοπων του χάρτη εκτός των αρχικών seeds βρίσκεται κι όλος ο γαλαξίας της Χρυσής Αυγής (xryshaygh.com, ethnikismos.net, xakatastima.gr κλπ.) καθώς και σωρός τοπικών ή ειδικευμένων ιστότοπων πλήροφόρησης που δεν αναφέρουν στοιχεία επαφής ή ιδιοκτήτη (armynews.gr, orgi.gr, portcity.gr, portnews.gr κλπ.).

Η ανάλυση δικτύων επιβεβαίωσε την ύπαρξη ενός πλέγματος σχέσεων μεταξύ των φερόμενων ως πρωταγωνιστών της υπόθεσης εκβιασμού και ιδιοκτήτών καναλιών και εφημερίδων ευρείας κυκλοφορίας αλλα και μιας νέας γενιάς εκδοτών με ειδίκευση στο διαδίκτυο και στις πολιτικές, οικονομικές και αθλητικές εφημερίδες μικρής κυκλοφορίας.

Κοινό στοιχείο όλων αυτών είναι οι δεξιές ως ακροδεξιές πολιτικές τους καταβολές, οι σχέσεις τους με τον Ολυμπιακό, οι σκανδαλοθηρικές τάσεις των ΜΜΕ ιδιοκτησίας τους και η εμπλοκή τους σε αμέτρητες δικαστικές διενέξεις για υποθέσεις διαφθοράς, συκοφάντησης, φοροδιαφυγής και καταπάτησης του εργατικού δικαίου.

Μπορεί κανείς να συμπεράνει λοιπόν ότι η ύπαρξη αυτού του πλέγματος μόνο αρνητικές επιτπωσεις μπορεί να έχει στην υγιή λειτουργία της δημόσιας σφάιρας. Κατά συνέπεια η προσπάθεια δημιουργίας Μητρώου On Line Μέσων από την γ.γ. Ενημέρωσης και Επικοινωνίας με κριτήρια όπως την αποφυγή λογοκλοπής, την οικονομική και ιδιοκτησιακή διαφάνεια και τον σεβασμό του εργατικού και φορολογικού δικαίου είναι σαφώς μια κίνηση προς τη σωστή κατεύθυνση. Το ίδιο και η καταγγελία της τελευταίας υπόθεσης η ο οποία μπορεί να αποτελέσει αφορμή ούτως ώστε η Δικαιοσύνη να ξετυλίξει το κουβάρι των εκβιασμών και να βάλει φρένο σε τέτοιες πρακτικέ